Overgang naar het West- en Oost-Romeinse Rijk en naar het Byzantijnse Rijk
In de beschrijving van het Romeinse Rijk op deze website kies ik voor de volgende uitgangspunten:
Als begin van het West- en Oost-Romeinse Rijk neem ik het jaar 395. Bij de dood van keizer Theodosius de Grote in 395 wordt de scheiding van het Romeinse Rijk in West en Oost definitief gemaakt door het Rijk te verdelen onder zijn beide zonen.
Als begin van het Byzantijnse Rijk neem ik het jaar 476. In dit jaar wordt de laatste keizer in het West-Romeinse Rijk afgezet. Hiermee komt er een einde aan beide Romeinse Rijken. Opvolger in West is het Koninkrijk Italië, in Oost is dat het Byzantijnse Rijk.
Met deze uitgangspunten zullen het West- en Oost-Romeinse Rijk zo'n 80 jaar als zodanig bestaan. Er leven ten aanzien van de beginjaren ook meningen vanuit andere invalshoeken. Deze zijn te vinden in document "Overgangen Romeinse Rijken".
West-Romeinse Rijk (395 – 476)
Na de dood van Theodosius de Grote zijn er een aantal burgeroorlogen, waarna het Rijk wordt verdeeld onder zijn zonen Honorius en Arcadius. Het Rijk wordt opgesplitst in het West- en Oost-Romeinse Rijk.
Keizer Honorius (395 - 423) regeert in het West-Romeinse Rijk (hoofdstad Milaan). Honorius is nog maar twaalf jaar, maar heeft een regent, de kundige en energievolle generaal Stilicho, die de hoogste commandant van de Romeinse legers in het Westen is. Honorius is in zijn keizerschap onbekwaam, zwak en dwaas. Het Rijk heeft het moeilijk door de opdringende Germaanse volken vanuit het noorden en oosten, veroorzaakt door de Grote Volksverhuizing in Europa. Opgejaagd door de Hunnen uit het oosten vallen de Visigoten in 402 Italië binnen (Gotische Oorlog) en steken de Vandalen en Alanen in 406 de Rijn over. Meerdere stammen dringen het Rijk binnen. 
Deze invasies leiden in 410 tot plundering van Rome door de Visigoten, onder leiding van hun koning Alarik. De plundering gebeurt, voor die tijd tenminste, vrij beheerst. Er is geen algemene slachting onder de burgers en de twee grote basilieken worden als toevluchtsoorden gerespecteerd. De meeste gebouwen en beelden in de stad overleven de plundering. De Visigoten trekken verder zuidwaarts en vestigen zich later in Zuid-Gallië en Spanje (Visigotische Rijk 418 - 721). Het Romeinse Rijk leeft in deze periode nog midden in het religieuze conflict tussen heidenen en christenen. De religieuze en politieke aanvallen tegen het christendom brengen kerkvader Augustinus ertoe tussen 413 en 426 de Civitate Dei te schrijven, een verdediging van het christelijk geloof met bijbehorende levensbeschouwing. Dit werk wordt een fundament van het christelijke denken. Naast teistering door binnendringende stammen heeft het Rijk ook te maken met rebellie van meerdere tegenkeizers. Uiteindelijk leidt dit ertoe dat Rome zijn legioenen omstreeks 410 moet terugtrekken uit Britannia en Gallia. Grote groepen Saksen, Juten en Angelen steken de Noordzee over en vestigen zich in de Britse provincies. Op het vasteland van Europa zal het West-Romeinse Rijk in 476 voorgoed verdwijnen. In 421 wordt Constantius III (421) medekeizer van Honorius. Hij is getrouwd met Galla Placidia, dochter van de Oost- Romeins keizer Theodosius I, halfzuster van Honorius. Hun zoon is de latere Valentinianus III. Constantius sterft na minder dan 7 maanden keizerschap. Honorius heeft tijdens zijn regering zelf niets noemenswaardig ondernomen tegen de bedreigingen van het Rijk, maar heeft persoonlijk buitengewoon veel geluk gehad keizer te zijn totdat hij in 423 een natuurlijke dood sterft. Hij laat geen kinderen na.
Keizer Valentinianus III (423- 455). Na de dood van Honorius is Johannes (hoogste notaris onder Honorius) van 423 - 425 tegenkeizer, maar wordt niet erkend door de Oost-Romeinse keizer Theodosius II. Johannes verliest de strijd en wordt onthoofd. Valentianus III is pas 6 jaar als hij tot keizer wordt gekroond en zijn taken als keizer worden overgenomen door zijn moeder Galla Placidia. Tot zijn meerderjarigheid voert zij het regentschap voor haar zoon. Valentinianus is een verwend jochie dat weinig zin of kunde heeft om te regeren. Wel zorgt hij, als fanatiek christen, ervoor dat de paus veel meer macht krijgt. Tijdens de regeerperiode van Valentinianus gaat het Romeinse Rijk sterk achteruit. Veel gebieden worden door 
invallende volken veroverd (Africa door de Vandalen, Spanje door de Sueven, Gallië door Franken, Alanen, Visigoten en Bourgondiërs. Alleen Italia en Dalmatia resten onder het bewind van Valentinianus. Het enig lichtpuntje in de chaos tijdens zijn heerschappij weet generaal Aëtius in 451 voor het eerst Attila de Hun te verslaan. Om onbekende redenen laat Valentinianus Aëtius vermoorden. Op zijn beurt wordt Valentinianus zelf door de Hunnen vermoord. Op aangeven van de vrouw van Valentinianus plundert Geiseric, de koning van de Vandalen, in 455 de stad Rome..
Keizer Romulus Augustulus (475 - 476). Na de dood van Valentianus III komen een achttal keizers aan de regering die slechts korte perioden regeren. Als laatste keizer regeert ook Romulus Augustus nog geen jaar. Hij is pas 10 jaar en zijn vader Orestes is dan ook regent. De Germanen onder leiding van Odoaker vermoorden zijn vader en zetten op 23 augustus 476 Romulus Augustulus af en verbannen hem uit Rome. Romulus is de laatste keizer van het West-Romeinse Rijk. Hiermee komt er in 476 ook een einde aan het gehele keizerrijk Rome. In het Westen krijgt het Rijk een vervolg in het Rijk van Odoaker. In het Oosten krijgt het Rijk, zo zullen we zien, een vervolg in het Byzantijnse Rijk.
Zo begint en eindigt het Romeinse Rijk met een Romulus en begint en eindigt het Romeinse Keizerrijk met een Augustus.
Oost-Romeinse Rijk (395 – 476)
Na de dood van Theodosius de Grote zijn er een aantal burgeroorlogen, waarna het Rijk wordt verdeeld onder zijn zonen Honorius en Arcadius. Het Rijk wordt opgesplitst in het West- en Oost-Romeinse Rijk. Arcadius is de oudste van de twee.
Keizer Arcadius (395 - 408) regeert in het Oost-Romeinse Rijk (hoofdstad Constantinopel). Hij is achttien jaar als hij keizer wordt. Zijn regent is Rufinus die de feitelijke macht achter de troon is. Rufinus is van Gallische afkomst en is op dit moment Praetoriaanse prefect van het Oosten. Hij heeft een hekel aan Stilicho, de regent van Honorius, en verhindert deze een overwinning in de strijd tegen de Visigoten. Rufinus wordt in 395 door zijn troepen vermoord. Arcadius staat onder sterke invloed van zijn vrouw Eudoxia, een dochter van een voormalig Frankisch opperbevelhebber van het leger. Met ijzeren hand heerst zij over haar echtgenoot en ook over Eutropius, de nieuwe regent van Arcadius. Eudoxia is een schoonheid en neemt het met de moraal niet zo nauw. Zij komt hevig in conflict met Chrysostomus, de bisschop van Constantinopel. Deze wordt door Eudoxia tweemaal verbannen en komt uiteindelijk van ellende aan zijn eind. Als Eudoxia in 404 sterft, draagt Arcadius de regeringszaken over aan zijn prefect Anthemius. Deze dient hem trouw en is een goed bestuurder. Arcadius sterf in 408 op 31-jarige leeftijd. Anthemius blijft regent voor zijn opvolger, zijn 7-jarige zoon Theodosius II. In 438 laat Theodosius het stoffelijk overschot van Chrysostomus, die tot de grote kerkvaders wordt gerekend, overbrengen naar Constantinopel.
Keizer Theodosius II (408 - 450) is nog maar zeven jaar als hij zijn vader opvolgt. Anthemius is regent tot 414. Deze neemt zijn taak zeer serieus op en heeft een opmerkelijk politiek talent. Hij zorgt voor een vredesverdrag met de Perzen en herstelt de harmonie tussen beide Romeinse Rijken. In 409 wordt een invasie van de Hunnen afgeslagen en wordt de Donauvloot versterkt. De graanleveranties vanuit Egypte worden weer op orde gebracht. In 
413 komt een nieuwe muur rond Constantinopel gereed (Muur van Theodosius). In 414 wordt Anthemius afgezet en wordt 
Pulcheria, de oudere zus van Theodosius, keizerin en voogd voor haar twee jaar jongere broer. Vanaf 416 is Theodosius in staat zelf te regeren, Pulcheria heeft 36 jaar lang een sterke invloed op haar broer en binnen het Rijk. Zij doet het erg goed in het politieke machtsspel. De invloed van Pulcheria is het grootst op religieus gebied. Tijdens de 36 jaar vinden er veel belangrijke gebeurtenissen plaats. Theodosius en Pulcheria roepen in 431 het Concilie van Efeze bijeen om uitspraak te doen over de over de naturen van Jezus Christus. Nestorius, patriarch van Constantinopel, benadrukt de scheiding tussen Jezus' goddelijke en menselijke kenmerken, zodat er sprake is van twee personen in de Christus. Hij staat tegenover Cyrilles, patriarch van Alexandrië. Het concilie veroordeelt Nestorius en bevestigt een eerdere uitspraak dat Christus in slechts één Persoon volkomen God en volkomen mens is. Het vergaderproces van het Concilie verloopt overigens niet onomstreden.
Als keizer is Theodosius II een weinig krachtig heerser, die gevechten zoveel mogelijk wil vermijden. Hij koopt met veel goud en zilver aanvallen van Attila de Hun af. In 425 sticht Theodosius de Universiteit van Constantinopel met 31 leerstoelen. De stad wordt hiermee de intellectuele hoofdstad van het Rijk. 
In 429 laat Theodosius door een commissie alle wetten verzamelen die sinds Constantijn I van kracht werden, om zo een volledig geformaliseerd rechtssysteem te vormen. De uiteindelijke verzameling komt in 438 gereed (de Codex Theodosianus). De Codex stelt de wetgeving in het hele Rijk (Oost en West) op elkaar af.
Een jaar voor zijn dood (in 449) roept Theodosius nogmaals een Concilie bijeen, deze keer weer in Efeze. Aanleiding is de afzetting van de kloosteroverste Eutyches, een aanhanger van het monofysitisme (de opvatting dat Christus slechts één natuur had, de goddelijke). Eutyches heeft goede contacten met Chrysaphius, de eerste minister van de keizer. Op zijn verzoek roept Theodosius dit Concilie bijeen. Het Concilie krijgt van paus Leo I de bijnaam "roversconcilie", omdat een aantal van de besluiten van het Concilie worden afgedwongen door de aanwezigheid van gewapende monniken. De beslissingen van het concilie worden twee jaar later herroepen op het Concilie van Chalcedon. De rol van Pulcheria in het religieuze leven is groot. Paus Leo I roemt haar hierom. In de jaren 441-450 valt ze in ongenade en leeft ze als non. Theodosius en Pulcheria zijn sterk anti-Joods, laten veel synagogen afbreken en maken wetten tegen joodse erediensten.
In de tijd van de Concilies openbaart zich het verschil in positie van keizer en paus. In Oost staan de patriarchen onder het gezag van de keizer. In West staan de paus en de keizer onafhankelijk van elkaar. Inmenging van de keizer wordt niet op prijs gesteld.
Theodosius sterft in 450 ten gevolge van een val van zijn paard. Er is een probleem met de opvolging. Er zij geen directe opvolgers en Theodosius heeft ook geen opvolger aangewezen. Zijn orthodoxe zus Pulcheria keert terug naar het hof en in overleg met het leger trouwt ze met generaal Marcianus, die nu als opvolger wordt benoemd.
Keizer Marcianus (450 - 457) en Pulcheria roepen al snel in 451 het Concilie van Chalcedon bijeen. Hier worden alle besluiten van het Concilie van Efeze van 449 herroepen. Marcianus stopt de tribuutbetalingen aan de Hunnen. Dit veroorzaakt geen problemen. De Hunnen vallen namelijk niet het oostelijke Rijk aan, maar verkiezen het westelijke, omdat dat een makkelijker prooi is voor hun rooftochten. Marcianus gaat bondgenootschappen aan met de volkeren die onderdrukt waren geweest door de Hunnen, met name de Ostrogoten. Door zijn beleid krijgt hij veel respect en raakt de schatkist goed gevuld. Er zijn nauwelijks veldtochten onder Marcianus. Hij schaft veel belastingen van de aristocratie af en doet verwoede pogingen corruptie en vriendjespolitiek tegen te gaan. In 457 sterft Marcianus zonder dat er een opvolger beschikbaar is. Het leger benoemt Leo I tot keizer.
Keizer Leo I (457 - 474) dankt zijn troon voornamelijk aan Aspar. Deze is opperbeveller van het leger onder Theodosius II, Marcianus en Leo I. Hij is een afstammeling van de Alanen, een Iraanse nomadenstam, die deel uitmaakte van het volk der Sarmaten. Aspar oefent met de Ostrogotische hulptroepen onder zijn bevel grote macht uit over het Oost-Romeinse Rijk en heeft een actieve bemoeienis met de opvolging van de keizers. Leo is een officier uit zijn leger en heeft het keizerschap aan hem te danken. Leo is de eerste keizer die zich door de Patriarch laat kronen. Hij regeert bijna 20 jaar lang en staat bekend als een capabele heerser. Hij houdt zich bezig met de uitvoering van diverse ambitieuze politieke en militaire plannen, vooral gericht op het helpen van het haperende Westelijke Rijk dat haar greep op de macht aan het verliezen is. Hij probeert zich zoveel mogelijk zelfstandig te maken van de Germanen. In zijn regeringsperiode zijn er verscheidene ketterse bewegingen. Om afscheiding van Egypte en Syrië te voorkomen, is de keizer meegaand met de monofysieten (aanhangers van de leer dat Christus alleen een goddelijke natuur heeft). Leo sterft in 474, ongeveer 73 jaar oud. De strijd over de opvolging resulteert in het keizerschap van Leo II, de kleinzoon van Leo I. De 7-jarige Leo II sterft in hetzelfde jaar 474. Zijn vader Zeno volgt hem op en wordt de eerste keizer van het Byzantijnse Rijk.
Met de dood van Leo I in het Oost-Romeinse Rijk en de afzetting van de laatste keizer in het West-Romeinse Rijk in 476 komt er een einde aan beide Romeinse Rijken. Opvolger in West is het Koninkrijk Italië, in Oost is dat het Byzantijnse Rijk. Het Byzantijnse Rijk (476 - 1453) wordt in een afzonderlijk artikel beschreven.