Met de dood van Leo I in het Oost-Romeinse Rijk en de afzetting van de laatste keizer in het West-Romeinse Rijk in 476 komt er een einde aan beide Romeinse Rijken. Opvolger in West is het Koninkrijk Italië, in Oost is dat het Byzantijnse Rijk. Het Byzantijnse Rijk (476 - 1453) wordt in een afzonderlijk artikel beschreven.
In deze uitleiding besteden wij nog aandacht aan Bouwwerken Romeinse Rijk Algemeen, Religie van de Romeinen en Christenvervolgingen.
Bouwwerken Romeinse Rijk Algemeen
De Romeinen brengen gedurende heel de hier beschreven periodes diverse soorten bouwwerken tot stand. Specifieke bouwprojecten tijdens het Koninkrijk, de Republiek en het Keizerrijk zijn in het voorgaande al kort aangetipt. Voor een algemeen overzicht van de soorten bouwwerken, zie het overzicht "Romeinse Bouwwerken Algemeen". Een lijst van de meest bekende bouwwerken staat in document "Romeinse Bouwwerken op het Forum Romanum en elders in Rome". De bouwwerken zijn bij elkaar gezet en toegelicht in de presentatie "Romeinse Bouwwerken". Afzonderlijke presentaties zijn gewijd aan bouwwerken op het Forum Romanum (deel 1 en deel 2), op de Keizerlijke Fora en op de Palatijn.
Religie Romeinen
Het geloof in God is vanaf de Schepping sterk aan verandering onderhevig. Is de relatie van de mens met God eerst zeer goed, sinds de ongehoorzaamheid van de mens (de zondeval) is de relatie verstoord en is er dood, kwaad en ellende in de wereld. Gelukkig wil God de relatie van de mens met Hem herstellen. Hij belooft dat te zullen doen via het offer van Jezus Christus, de Zoon van Hem die op Zijn tijd naar de aarde zal komen. In het begin leven de mensen uit die belofte, maar de ontstane volken leven echter meer en meer afkerig van God. Vanwege de al grotere slechtheid roeit God de mensheid uit via de zondvloed. Via Noach en zijn gezin wordt de mensheid weer opgebouwd. Naast trouw aan God is er echter ook nu afvalligheid van God. Een deel van de mensen verwijdert zich van God en verbastert het Godgeloof. Deze Godverlaters ontwikkelen eigen denkbeelden over God en het ontstaan van wereld en mensheid. Er ontstaan vele oer-religies met herkenbare elementen uit de begintijd, afhankelijk van de eigen religieuze ervaring. En er ontstaan eigen mythologieën en godendiensten. Ieder volk beleeft zo zijn eigen spirituele zoektocht.
De religie speelt bij de Romeinen een zeer belangrijke rol in het leven. Daarin zijn de vragen verwerkt over het ontstaan van de wereld, de zin van het leven, het onderzoeken van voortekenen en het afdwingen van de wil of goedgezindheid van de goden. Zowel in de privésfeer als in de publieke sfeer, maar vooral ook bij de veelvuldige oorlogsvoering, worden priesters ingeschakeld om de toekomst te voorspellen. Zij doen dit door het bestuderen van wondertekenen, de vlucht van de vogels en de ingewanden van offerdieren. Religie is voor de Romeinen het eerbiedig en nauwgezet rekening houden met het heilige, met de bovennatuurlijke machten. 
De oudste Romeinen geloven in natuurgoden. Ze aanbidden bronnen, wouden en natuurverschijnselen en vereren een 180-tal natuurgoden. De oudste Romeinse goden zijn van Etruskische oorsprong. Het zijn Jupiter, zijn echtgenote Juno en zijn zoon Mars. Jupiter is de heerser van alle goden. De oudste Romeinse god is Janus, de god met twee gezichten (vrede en oorlog). In de tijd van de Romeinse Republiek ontlenen de Romeinen veel uit de Griekse mythologie, waarbij ze de goden eigen Romeinse namen geven. Aan het hoofd van het pantheon (de hele godenwereld) staat de triade (drie bij elkaar horende goden) Jupiter, Mars en Quirinus. Mars is de oorlogsgod, Qiurinius de god van de vruchtbaarheid. Enkele andere bekende Romeinse goden zijn Venus (liefde), Neptunus (zee), Mercurius (handel), Minerva (wijsheid), Apollo (muziek) en Bacchus (wijn). Onder de link een kort overzicht.
Tijdens het Koninkrijk krijgt de hogepriester de titel Pontifex Maximus (hoogste priester). Priesters en priesteressen doen dienst in de tempels. Er ontstaat een sterk ontwikkeld systeem van rituelen. Als later de koning tegelijk hogepriester wordt, krijgt deze de titel Pontifex Maximus. Veel later krijgt ook de keizer deze titel en uiteindelijk (vanaf 382 tot op heden) voert alleen de paus de titel. In de late keizertijd ontstaat de keizercultus, waarbij de keizer wordt aanbeden als een god en aan hem offers worden gebracht. De oude Romeinen zoeken de zin van hun leven bij hun vele goden en de keizer. De komst van het christendom brengt voor velen de terugkeer naar het leven met alleen de God van de Schepping, met bijbehorende zingeving in heden en toekomst.
Christenvervolgingen
Na de dood en opstanding van Jezus Christus wordt de christelijke leer in het Romeinse Rijk aanvankelijk getolereerd, zolang men zich als goede staatsburger gedraagt. Van de christenen wordt gevraagd wel mee te doen met het offeren aan de goden en, in latere tijden, ook aan de verering van de keizer. Zij kunnen dit niet rijmen met het christelijk geloof en komen buiten de maatschappij te staan door niet aanwezig te zijn in de tempel, in het theater, bij schouwspelen en bij drinkfestijnen. Dit wordt door Romeinen niet goed begrepen en er ontstaat een sfeer van spot en verdachtmaking. Steeds meer worden de christenen gezien als vijandig tegen de staat. Bovendien krijgen ze de schuld van allerlei narigheden in de Romeinse samenleving (zoals het in brand steken van de stad Rome in 64). 
Naarmate de christenen in aantal toenemen en zij ook meer invloed krijgen in de steden, beginnen de keizers hen steeds meer als een gevaarlijke groep te beschouwen. Dit wordt versterkt als de Romeinse keizer zichzelf steeds meer als god laat vereren en de christenen hieraan niet mee kunnen doen.
Er ontstaat geweld tegen christenen, onderdrukking, uitsluiting, vervolging, marteling en doodslag.
Hoe er met de christenen wordt omgegaan verschilt per tijd en plaats en is mede afhankelijk van toevallige omstandigheden. Zelfs als een vervolging door een keizer wordt ingesteld, is deze vaak alleen plaatselijk. Onder enkele keizers zijn de vervolgingen hevig. Keizer Nero is de eerste die doelbewuste vervolging inzet in Italië. Na de brand in Rome in 64 stelt hij de christenen publiekelijk terecht en laat hen in de arena verscheuren door wilde dieren, laat hen kruisigen of verbannen. 
Onder keizer Aurelius zijn er in 177 felle vervolgingen in Gallië, waarbij ook de eerste bisschop van Lyon wordt gedood. Keizer Decius start in 249 een christenvervolging in het hele Rijk. Bij keizerlijk edict eist hij van elke onderdaan publieke erkenning van de staatsgodsdienst en iedereen wordt verplicht aan de staatsgoden te offeren.
Weigeraars worden gefolterd, van posities ontheven of zelfs ter dood gebracht. Het edict wordt twee jaar later ingetrokken door zijn opvolger keizer Gallus. In 257-260 herhaalt de volgende keizer Valerianus de vervolging. Het edict van keizer Gallienus in 260 beëindigt deze vervolgingen. Er breekt een periode van 40 jaar aan waarin de christenen met rust worden gelaten. Keizer Diocletianus (in het Oosten) ontketent in 303 een hevige en bloedige christenvervolging omdat de christenen nog steeds niet willen offeren aan de staatsgoden. Medekeizer Maximianus (in het Westen) en opvolger keizer Galerius (in het Oosten) gaan mee in de poging de christenen uit te sluiten om te komen tot de totale opheffing van het christendom als religie. In het Westen hebben deze vervolgingen geduurd tot 306. In 311 krijgen christenen hun vrijheid en hun goederen terug (Tolerantie-edict). In het Oosten duren de vervolgingen tot 313 (Edict van Milaan). Keizer Constantijn de Grote (West) en keizer Licinius (Oost) proclameren dan volledige godsdienstvrijheid. Geleidelijk aan ontwikkelt samenwerking en verdraagzaamheid ten opzichte van de christenen zich tot voorkeur van het Rijk voor het christendom. In 380 onder keizer Gratianus (West) en Theodosius I (Oost) wordt het christendom staatsreligie in het Romeinse Rijk.
De vervolgingen maken veel slachtoffers, die dikwijls heldhaftig aan hun einde komen. Deze martelaren, die omwille van hun geloof ter dood worden gebracht, staan in de christelijke gemeenschappen in hoog aanzien. Uit de toename van het christendom mag worden afgeleid dat het bloed van de martelaren het zaad van de kerk is geworden.
Uitleiding Geschiedenis Romeinen
Om het geheel van de geschiedenis van de Romeinen te overzien, geven we hier het overzicht in de vorm van de tijdlijn via document "Tijdlijn Romeinen". De informatie in dit artikel heb ik samengevat in beeld gebracht in de presentatie "De Romeinen" in drie delen: deel I, deel 2 en deel 3. Hierin staan ook nadere details en meer overzichtelijke kaarten.
Na de val van het Romeinse Rijk in 476 kent Italië eerst een aantal koninkrijken en is het daarna een onderdeel van het Heilige Roomse Rijk. Vanaf 1800 is het weer een koninkrijk om in 1946 over te gaan naar een Parlementaire Republiek. Onder de link een overzicht.
